vierde vermeerderde druk
Lannoo, 1987, 504 blz.

De Verzamelde gedichten van Anton van Wilderode - in deze uitgave gaande van De moerbeitoppen ruisten tot De vlinderboom - tonen hoezeer een dichter evolueert en helemaal zichzelf blijft. In se verandert niets, er is geen wezenlijk verschil tussen de eerste en de laatste bundel; je merkt alleen gradueel verschil. Waar je in vroege bundels diepgang raadde, vermoedde, aanvoelde, duidelijk genoeg om die zonder meer te affirmeren, sta je bij de laatste bundel in bijna ieder gedicht voor een scherp aangevoelde, juist gedoseerde, met grote precisie verwoorde innerlijke rijkdom. Misschien klinkt in het laatste deel van De vlinderboom de realiteit achter de realiteit door, voor zover zulks mogelijk is en voor zover wie leest, bereid is die realiteit te zien of aan te voelen, ook als ze hem persoonlijk niet aanspreekt.

Het staat iedereen vrij het metafysische als realiteit te verwerpen of te aanvaarden. Wie het aanvaardt interpreteert het in uiteenlopende vorm gaande van een vaag bovennatuurlijk bestaan tot een bestaan als persoonlijk wezen, in een bovennatuurlijke wereld geregeerd door een superwezen, nauw omlijnd en te vatten in een naam als Allah of Jahwe of wat daarmee gelijk staat. Op vele manieren is getracht het bovennatuurlijke te bewijzen, aan te tonen, te laten doorschemeren op niet uitsluitend religieuze gronden. Carl Jung bijvoorbeeld maakte (voor zichzelf?) langs psychologische weg het aanvaarden van een God tot de bevrediging van een zuiver menselijke geestelijke behoefte.
Je kunt daarover denken wat en zoals je wilt. De meesten denken helemaal niet maar vertrekken uit vooroordelen, uit overlevering die voor onvoorwaardelijk wordt gehouden, uit geopenbaarde waarheid waaraan niet mag, kan en zal worden getornd op straffe van hel en verdoemenis onder vorm van broodroof, steniging, brandstapel. Denken? Het zijn geen gedachten, het zijn spijtige tekortkomingen van geborneerdheid die voor verlichting door de heilige geest worden uitgegeven.

Wie evenwel het metafysische zonder meer verwerpt, ontneemt zich een mogelijk uitzicht op de wereld. Ik denk er niet aan het metafysische zonder meer bestaan toe te kennen. Ik wil anderzijds het metafysische geen bestaansrecht ontzeggen. Er is niets tegen metafysica op voorwaarde dat men niet dadelijk die sprong in het duister omtovert tot de enig mogelijke sprong naar het enige licht. Ik bedoel: ik wil niet a priori het bestaan loochenen van iets waarvan ik het bestaan niet ken - en sterker: waarvan ik weet dat wie het bestaan ervan aanvaardt, het bestaan ervan evenmin kent of aanvaardbaar kan maken als ik -. Ik kan het niet afwijzen zomin als ik andere voortbrengselen van ons denkvermogen of van onze fantasie wil loochenen. Dwergen en elfjes, de djinns der Moslims, Sneeuwwitje, een maagd die een kind baart... De menselijke geest heeft er behoefte aan zich bezig te houden hetzij met beursberichten en speculaties, hetzij met ruimtevaart en het overmeesteren van de snelheid van het licht, hetzij met kunst en de uitingsdrang van onze creativiteit, hetzij met onverschillig welke discipline die ons de indruk geeft dat we de menselijkheid tot haar hoogste vorm voeren, desnoods door boven de mens een wezen te veronderstellen dat volmaakt is en almachtig: de droom van de mens die zelf boordevol energie zit, energie die geen grenzen erkent tenzij als uitdaging. Wie onbevooroordeeld die energie bekijkt kan haar slechts redeloos noemen. Wie de natuur onbevooroordeeld beschouwt, moet haar met de Genestet zielloos lieflijk en reedloos wreed noemen, een bepaling die voor de mens - gelukkig - niet altijd opgaat.

Bij de waardering voor literatuur speelt het al of niet aanvaarden van het metafysische vaak een grote rol. De Psalmen en het Hooglied worden anders gelezen, begrepen, geapprecieerd door katholieken, protestanten, moslims, ongelovigen. Hetzelfde geldt voor de Koran, het werk van Nietzsche, de gedichten van Omar Chayyam (voor 'rechtgelovigen' een gruwel omdat hij het drinken van wijn aanprijst), en bij ons bij voorbeeld een Anton van Wilderode. Van mensen zonder religieuze overtuiging of gevoel kan ik me bezwaarlijk voorstellen dat ze de verkondiging uitgedrukt op p. 70 appreciëren:

         Het graf is diep, zo zegt gij, mijn beminden.
         Ik moet u zeggen: zie het graf is dicht
         en ijl: de ziel, een ranke schone hinde,
         begon haar loop naar het volkomen licht.

Maar laten we bij het begin beginnen.



De moerbeitoppen ruisten

         "De moerbeitoppen ruisten";
         God ging voorbij;
         Neen, niet voorbij, hij toefde:
         Hij wist wat ik behoefde,
         en sprak tot mij;...

Vanzelfsprekend herinnert de titel aan deze strofe van Nicolaas Beets. Die geeft de levenssfeer aan waarin deze gedichten zijn geschreven. Iets van de grote aanwezigheid van God, die niet voorbijgaat, zit in de verzen van Van Wilderode, ook als God niet expliciet wordt vernoemd.

De toon van de gedichten uit deze bundel valt op. Ze klinken alsof er een waas over de verzen ligt, huiver van wijding, alsof je niet rechtstreeks natuur en dingen raakt, maar eerst moet worden ingewijd, eerst moet leren aanvaarden en aanvoelen dat het gewone, het alledaagse, een diepere kern in zich zou dragen, de verklaring van de mysteries van leven en dood en verlossing. Anderzijds laten enkele gedichten een toon van sprankelende lichtvoetigheid horen die later zeldzaam wordt, om niet te zeggen afwezig blijft. Ik denk hier aan gedichten als Eiland 44 en Alles 74. Komt later een gedicht met een enigszins lichtere toon voor, dan bewijst het in ieder geval meer densiteit: voorbeelden zijn het gedicht Pope 386 en Liedje op het dek 400 die verder in de tekst zijn opgenomen.

                 Eiland
                 (Capri)

                         Sorrente, als een sprong in zee,
                         aan onze linkerhand,
                         en, op de verte, de camee
                         van Capri's dromenland.

                         Het water voert het zonlicht voort
                         tot in de havenkom
                         en slanke vissen dwalen door
                         de heldere dalen om.

                         O wind die aan de heuvel ligt
                         in elke kleine tuin;
                         o donkere knaap die als een schicht
                         uw sprong neemt naar het schuim.

                         Wij duiken beiden om de buit,
                         om het onvatbaar schoon:
                         gij haalt de diepe bodem uit,
                         ik roof mijn lichte droom.

                         En deze blanke avond zingt
                         de wind dicht aan ons oor:
                         wie dit geluk bewaart, bemint,
                         gaat álle nachten door. 44


                 Alles

                         Wat houdt het hart nog over,
                         wat heeft de mond nog veil,
                         de droesem of de tover
                         van een verloren heil?

                         O dronkenschap der woorden
                         uw lust ligt mij te lij,
                         lopende lopende door de
                         lente van akelei. 74

Bijna even opvallend is het rusteloze, mateloze verlangen dat in verschillende gedichten zo niet uitgesproken dan toch gesuggereerd wordt. Waar het wordt uitgesproken, kijk je er niet aan voorbij:

         Misschien het onverdeelde leven
         dat ik zo rusteloos verlang 42

ter verovering van het onvatbaar schoon dat uitkomst biedt uit alle duister:

         wie dit geluk bewaart, bemint,
         gaat álle nachten door. 44

Opvallend voor die hunker is dan weer dat er voleinding moet zijn, voltooiing die volledige verzadiging schenkt, einde dat geen commentaar meer toelaat omdat het de voleinding is van alle commentaar. Of zoals het staat in Geliefde herfst 47: en over elke herinnering / het laatste woord gesproken. In de bundel Herinnering en gezang staat de trots op het bereiken, het verwezenlijken, uitgedrukt in het gedicht

                 Columbus II

                         In een nacht, onder oude boeken,
                         vindt hij een teder getekend cahier:
                         een blad is tot in de hoeken
                         gevuld met een ijle zee.

                         er is het waas nog van lijnen
                         tot een land, daarna met een hoos
                         overspoeld door het bleke reine
                         blauw uit een potlooddoos.

                         Hij glimlacht, in ver ontroeren.
                         Zijn hand die geen aarzlen meer kent
                         trekt nu de volmaakte contouren
                         der kust van een nieuw continent. 78

Het verlangen waarover de dichter ons spreekt is niet zomaar een vaag verlangen, het is een heftig gevoelen dat van rusteloos (p. 42) uitgroeit tot het zeer aardse mateloos:

                           [...] Maar de winter dragen
         met zijn ivoren sneeuw die urenlang
         de dingen broos maakt en de witte dagen
         waarnaar ik vrees en mateloos verlang. 83

Verlangen en hunker klinken later nog door in Najaar van Hellas, die melancholische herinneringen aan het klassieke Griekenland. Daar is de klank weer anders, de hunker eveneens:

         En gij die leest kunt nooit de hunker weten
         die ons als koorts doorvaart na ieder vers. 93

Hier gaat het om de dorst naar poëzie, het zoeken naar nieuwe bronnen.

In De moerbeitoppen ruisten treffen de smartelijkheid en het besef van vergankelijkheid. Bij herhaling wordt naar de dood verwezen, het laatste deel van de bundel is trouwens een In memoriam patris. Bovendien zullen de oorlogsomstandigheden niet vreemd zijn geweest aan de enigszins gedrukte stemming in sommige gedichten, niet alleen die van het in memoriam:

         Vandaag nog niet, misschien is het wel morgen,
         maakt zich een smartelijk lied uit mijne dromen los. 50

Het kan niet verwonderen dat gedichten met een toon die zelf reeds waas en huiver van wijding suggereert, iets trachten uit te spreken van die huiver, iets van het mysterie willen laten aanvoelen dat in en achter de dingen schuilgaat, iets van grote ernst, van verte, van vertedering.

                                              [...] - Wie de geruisen
         die hij als kind bemind heeft, niet vergeet
         ontsluit de deur en gaat: ik weet, ik weet
         hoe wonderbaar de zachte dennen suizen. 56

Daarmee is zo goed als niets gezegd en toch zoveel aangeduid. In dat verband valt het op hoezeer het schijnbaar uitzichtloze en nutteloze in de wereld aangevoeld wordt als een groot en samenhangend geheel waarin alles zijn plaats heeft,

         en niets is vruchteloos. 71



Najaar van Hellas

De titel wijst naar het verleden terug en sluit duidelijk bij de eerste bundels aan (De moerbeitoppen ruisten [een verleden tijd], Herinnering en gezang). In deze uitgave staat de bundel gedateerd als van 1954 en Het land der mensen als van 1952. Waarom er deze datums staan is niet duidelijk. De interne evolutie wijst die datering trouwens af: Najaar van Hellas zit nog helemaal in de sfeer van de vorige bundels terwijl in Het land der mensen een kentering merkbaar wordt.

In deze bundel blijven de voornoemde elementen zichtbaar maar worden overstemd door te veel woorden, vooral de cyclus Ivoor en brood is meer woordvreugde dan poëzie; als het niet een beetje onwellevend klonk, je noemde het rederijkerij. Die blijkt uit beeldspraak als:

         Zal hier het zingen stranden en verdolen
         tot een verworden wapen weerloos in de hand... 95

Dat is geen te beste beeldspraak waarin het zingen strandt en verdoolt tot een wapen in de hand.
Of een beeld als:

         de kanada luidt hier zijn krans van kralen 94

is moeilijk thuis te brengen. Het is een papieren beeld, louter ter verfraaiing gekozen. De canada heeft bij mijn weten niets uit te staan met kralen, evenmin met een of andere krans. Als je bij dit beeld moet denken aan de steeltjes en houwtjes waaruit die vervelende witte lentepluizen waaien, is het uitzonderlijk ver gezocht. Het luiden vooral. Hetzelfde heb je met

         de zee
         die op de rotsen ruist als aan cimbalen. 94

Al klinkt het nog zo goed, al roept het vers zelf klank op, die cimbalen klinken me telkens als stoplap in de oren.
Anderzijds staan er prachtige beelden als:

         de holle hand der zeilen
         staat trillend opgestoken naar de wind;

of:

         In zilver duizelhoog trekken triremen
         zwijgende zwanen langs in hel kuras. 94

In dit laatste citaat kan ik het dubbele beeld aanvaarden en bewonderen van zwanen, elk in hel kuras, die samen in v-vorm trekken en een spoor als van triremen nalaten.

Ivoor en brood is een stoet van beelden waarin je wordt opgenomen tot je meedrijft op taal en maat en eerder daardoor inzage voelt in een realiteit die er niet voor zichzelf staat, die omgebeeld moet worden tot een andere, melancholische werkelijkheid, niet noembaar en slechts vaag te situeren, maar die de essentie is van de waarneembare. Het zijn door hun klank meeslepende verzen die je waakzaamheid in slaap wiegen, je geraakt in een toestand van lichte sluimer als onder de tijdeloosheid van hoogzomerdagen die je doorbrengt tussen luieren en slapen, een heerlijk soezen onder de wijde wijding van een eik, van rust en zomerhemel. Tityre, tu patule... Hoewel die onder een beuk lag, maar die waren er in Griekenland niet, de kurkeik droeg er de naam phègos, in het Dorisch phagos.

Karel Jonckheere merkte bij het verschijnen van deze bundel op: Ofschoon het conflict nergens vinnig doorklinkt, proeft men aan halve tinten en schuchter geformuleerde vragen dat van Wilderode dichter bij de Hellenen zou willen staan dan "in de lage gewesten waar Ruusbroec schreef." [...] Dit bundeltje lijkt ons een typisch voorbeeld van bevolen onmacht. (NVT 1949 p. 740)
Aangezien Albert Westerlinck in DW&B 1949 p. 187v zeer boos en met veel priesterlijke hoogmoed uit die jaren reageerde met de spottende opmerking: deze anticlericale intelligentie met haar Zoetenaaise ontwikkeling..., voelde Jonckheere zich verplicht de zaak even uit te diepen. Zijn inhoudsanalyse van Ivoor en brood (NVT 1949 p. 1111v) toont de innerlijke tweespalt aan en de hunker van Anton van Wilderode naar de voorchristelijke ongecomplexeerde eenvoud der klassieken.

Overigens verraden deze verzen een grote weekheid, je kunt dat noemen: een vrouwelijke hand, duidelijker wellicht dan in de eerste bundel. Daarbij kan het ons niet ontgaan dat de dichter zelf zegt:

         Ik heb de draad gevat, de lang begonnen,
         waaraan reeds Sappho spon en Hadewych. 93

Is het mogelijk om eroverheen te lezen? Van Wilderode noemt nadrukkelijk twee dichteressen, geen dichters. De soms al te weke toon in zijn verzen valt ook later bij herhaling op.



Het land der mensen

De bundel begint met het zangerige titelgedicht. Voor veel mensen bestaat poëzie in het zich inleven in een soort van verdroomde atmosfeer, een romantisch half waken waarbij je je grotendeels laat drijven op halve gevoelens. Die hebben geen naam en geen consistentie, ze zweven tussen de regels van het metrisch betrekkelijk regelmatige gedicht. In vrije verzen tref je dat gevoel niet aan omdat je dergelijke verzen niet als gedicht zou aanvaarden. Je hebt de regelmaat van de metrische gang nodig; het eentonige deinen heeft een dubbel effect, het leidt je binnen in die wereld van halve gevoelens en draagt je terzelfder tijd over de stoplappen heen. De laatste twee versregels van genoemd gedicht zijn exemplarisch:

         en mijn hart, als van hoorn of elpenbeen,
         stuwt zijn laatste bloed naar mijn hoofd. 103

Dat hart als van hoorn of elpenbeen is afschuwelijk zonder meer. Bovendien: hoorn of elpenbeen stuwt niet.

De halve gevoelens? Een beetje heimwee, een beetje spijt, een beetje treurnis, een beetje melancholie, maar niets daarvan in uitgesproken dosering, alles half aangeduid en vermengd met een vaag geluksgevoel, een zweverig zich verdoven aan eigen klankrijkdom, verhevenheid en trots. Dat laatste zal vermoedelijk geloochend worden; het is het meest verborgen halve gevoel dat achter dergelijke verzen schuilgaat. Je treft het in de literatuur steeds aan in verbinding met gecultiveerde melancholie. Het frappantste voorbeeld is Baudelaire.
Een kentering in de sfeer van verdroomde smartelijkheid uit de eerste bundel komt er met de reisgedichten. Een nieuw bewustzijn wordt uitgesproken. Het gedicht Ostia - dat toch naar het verleden verwijst maar waaruit de melancholie grotendeels geweerd wordt - eindigt op versregels die sterk de nadruk leggen op de huidige waarden, op het leven dat onvervalst voortbestaat:

         En ik wist plotseling: men mag niet treuren
         waar 't lieflijkst leven zich nog binnensluit. 109

Het klinkt alsof de dichter zichzelf wil overtuigen. Zo onmiddellijk na Najaar van Hellas klinkt het tevens als een weerlegging van de daarin uitgesproken hunker naar geïdealiseerd verleden.
De zienswijze zet zich verder door in de reis- en natuurgedichten. Je vindt er een sterk aanvoelen van omgeving en sfeer die terzelfder tijd worden gebruikt om eigen gevoelens te vertolken en om eigen gevoelens te verzwijgen, althans ze op zulke wijze in te kleden dat het oorspronkelijke gevoel door de nuancering tot natuuraanvoeling wordt omgebogen.

Landschap der ziel 121 is één van de vele gedichten die op mij de indruk maken dat hier een mens niet kan uitspreken wat hij te zeggen heeft en daardoor gedwongen wordt het steeds weer in andere vorm te verzwijgen. Het gedicht doet me denken aan iemand die zichzelf wil geruststellen, iemand die de angst afwijst, die de waarde van berusting heeft horen roemen en dus berusting moet tonen om tot de groep der wijzen te worden gerekend maar die alles in het werk moet stellen om eigen somberheid te overwinnen.
De vraag is wel: waarom die somberheid? Het gedicht bespreekt het contrast tussen het zuiden en het eigen land. Het eindigt met het gedicht 7, het gedicht bestaat namelijk uit zeven afdelingen, elk van twee kwatrijnen:

                7

                         De helderheid der hemels in het zuiden
                         en van het water tot de bodem toe
                         en van de zeewind waarin klokken luiden
                         en van de vruchten die ik opendoe.

                         En nachtelijke helderheid van sterren
                         en maanlicht stroelend op mijn hand als melk.
                         Ik voel de herfsten uit het land der verte
                         tezamenspoelen in harts sombere kelk. 124

Vreemd, zoveel somberheid. En zoveel vormen die ze kan aannemen. Je treft haar aan als onrust, angst, twijfel, verdriet, verlies, kortom in alle vormen die samen alleen wijzen op het feit dat iemand zich in eigen wezen niet thuis voelt.
Eén van de middelen om die somberheid te overwinnen is het dichten, het schrijven en dat dan precies in een strakke, klassieke vorm die onder het uiterlijk van harmonie en zekerheid een wereld van onderdrukte onzekerheid en heftigheid verbergt.
Herhaaldelijk wordt op onrust gezinspeeld ook als het woord zelf niet wordt uitgesproken. Schrijven is het overwinnen ervan. Je blijft in diezelfde sfeer als over boeken gezegd wordt dat ze twijfeling bevatten: (uit Het gedicht 139):

         De boeken met hun twijfeling verdwijnen
         en alles wat in angsten werd vertolkt
         welft als een hemel waar de neveltreinen
         verdichten tot een grote witte wolk

Maar blijft die wolk niet even ondoorzichtig?
En uit datzelfde gedicht:

         Maar beiderzijds mij blindelings belagend
         leggen de boeken mij geheimen voor
         van verzen die zich, om verklaring vragend,
         schielijk verdelen op een dubbelspoor

Zoals vaker gebeurt in de gedichten van van Wilderode staan wij hier voor een beeld dat op zichzelf suggestief genoeg is maar waarvan je niet weet wat het suggereert. Heel veel strofen zijn opgebouwd uit halve aanduidingen waarvan het poëtische halfduister bij nader toezien volslagen duisternis blijkt. Waarom er beiderzijds staat is niet duidelijk. Over dat dubbelspoor wordt niets meer gezegd. Misschien is bedoeld: aan de ene kant de verzen die geen verklaring behoeven, de andere aan de andere kant? Het lijkt onwaarschijnlijk. Tevens ben je getroffen door woorden als blindelings, door het gevoel uitgedrukt met belagend en door de geheimen. Met enige verbazing lees je de slotverzen:

         Gelijk insekten storten woorden neder
         zichzelf ten bloede op het wit papier.

Storten en ten bloede zijn woorden die een grote heftigheid doen veronderstellen bij wie ze gebruikt om aan te geven op welke manier woorden op een blad papier terechtkomen.
Bovendien: mocht enige twijfel hebben bestaan over die boeken, dan blijkt uit deze slotverzen dat de dichter over eigen werk spreekt.
Bij de lectuur van de gedichten van Anton Van Wilderode heb ik me nooit helemaal kunnen ontdoen van de indruk dat de auteur aan travestie doet. Dat heeft tevens met het gebruik van een pseudoniem te maken: het is, denk ik, niet uitgemaakt waarom bepaalde auteurs een schuilnaam kiezen, maar dat ze zich in zekere zin daarmee (of liever daarachter?) verschuilen (of ten dele verschuilen) is wel zeker. Niet iedereen kiest een pseudoniem. Ook in het dagelijkse leven zijn er mensen die graag met een andere naam worden genoemd dan degene die hun werd gegeven. Misschien zijn het mensen die zich niet bepaald voor iemand anders uitgeven maar toch niet helemaal hun origineel willen blijven, of die zich, sterk uitgedrukt, een persoonlijkheid toemeten die niet de hunne is.

Daartegenover staat dat in een aantal gedichten de dingen bijna achteloos de kern van het geheim prijsgeven (een ervaring die je voortdurend beleeft in de gedichten van Rilke). Het tweede gedicht uit de bundel kondigt zulke verzen aan waar het zegt:

         Maar keerwijs vordert van ons ieder rijm
         een helderheid van zintuig en van zeggen
         met, van de wind geleerd, het plotseling blootleggen
         der dingen tot de kern van het geheim. 104

Het sterkst meende ik dat te ondervinden in Roma 2 Catacombe waarvan de laatste strofe mijns inziens de essentie van het catacomben-leven en -sterven raakt door het noemen van de sterkste pijler in de standvastigheid van de christenen destijds: hun onmetelijke godsvertrouwen. Daarbij mogen we niet vergeten dat de keizers van het reusachtige Imperium Romanum, wier almacht onbetwist bleef, volslagen machteloos stonden tegenover zulk vertrouwen op een andere grootheid dan de hunne. Wie zich de toestanden uit die tijd realiseert en door de gangen en stilten der catacomben heeft gewandeld, kan niet anders dan mee fluisteren:

         Hier heeft de tijd zijn telgang ingehouden;
         de tufsteen geurt naar avondlijke regen
         en in de stilte komt men liederen tegen
         die teer zijn van onmetelijk vertrouwen. 110

De weke vorm van deze verzen contrasteert met de viriele overtuiging en standvastigheid die uit de catacomben spreekt, maar is anderzijds als emotionele uiting begrijpelijk.

In deze bundel staan een paar gelegenheidsgedichten die mij de overwegingen ingaven over het smaken van literatuur die uit een vreemde gedachtewereld stamt. Een gedicht als Vader der una sancta (in de inhoudslijst staat sancha) roept heel wat vragen op. Die 'Vader' was namelijk Pius XII, op zijn zachtst uitgedrukt een omstreden figuur. Maar ook gedichten als Assumptio en Gebed komen uit een sfeer die mij zeer bekend is maar waarvoor ik geen appreciatie kan opbrengen.
Dat er wat hapert, ondervind ik misschien het sterkst in het gedicht De rozas 137: het krijgt een slotstrofe mee die niet in het verlengde ligt van het gedicht. De zwenking weg van het gegeven is duidelijk:

         Wind wiegt de rozen op haar slanke stelen
         en God beweegt de wereld om haar as. 138

Het tweede deel van de zin heeft met het eerste geen verband, klinkt trouwens als een dooddoener. Het gedicht krijgt daardoor wel een Gezelliaanse ommezwaai naar God en Heiland, maar die komt de poëtische kracht van het gedicht niet ten goede.

De gelegenheidsdichter van Wilderode heeft Vlaanderen nu en dan een hart onder de riem gestoken met gedichten als Dorsvloer van het verdriet voor Lodewijk Dosfel 134. Hij heeft zich vrijmoedig ingezet bij IJzerbedevaarten en andere gelegenheden om voor ons Vlaamse volk erkenning en gelijke rechten af te dwingen. Daarbij heeft hij niet de fout gemaakt die zoveel halfbakken Vlamingen begaan. Hij heeft de flaminganten nooit verloochend. Merkwaardig genoeg zullen Walen en franskiljons hun minderwaardigste heethoofden tegen iedereen verdedigen, een Waals minister trapt daarvoor zelfs de koning op zijn tenen. In Vlaanderen wordt het aanvaard dat een zanger op de grofste wijze in het Frans het eigen Vlaamse nest bevuilt, als franskiljons de minister van cultuur maar verzekeren dat er niets tegen de Vlamingen is gebeurd, alleen tegen 'extremisten'. Over Waalse of franskiljonse extremisten hoor je nooit al lopen ze niet dun gezaaid. Van sommige zogezegd Vlamingen krijg je de indruk dat hun Vlaming-zijn betekent: in staat zichzelf (dus iedereen) te verloochenen.
In deze vierde uitgave van de Verzamelde gedichten zijn alle IJzerbedevaartteksten weggelaten. Een keuze daaruit verscheen in 1985: De dag begint bij een puin. In 1988 verscheen een nieuwe keuze onder de titel: Zachtjes, mijn zoon ligt hier.



Het herdertje van Pest
Maria moeder

Deze twee teksten zijn duidelijk bedoeld als stichtend, meer dan als literatuur. Het is beter er zonder te veel woorden aan voorbij te gaan. Ze tonen de handvaardigheid van wie zijn ambacht beheerst maar de gemakkelijkheidsoplossingen, rijmelarijen en stoplappen niet uit de weg gaat. Het is twijfelachtig of je aan deze rijmen de ernst van kinderen bij hun spel kan toekennen. Qua inhoud is Maria Moeder op sommige plaatsen uiting van een kinderachtig geloof in fabeltjes, een peil dat veel Vlaamse katholieken in hun godsdienstbeleving niet overschrijden.



Onverwachts onderweg

Je vindt in deze bundel een paar gedichten zonder innerlijke evolutie: je kunt de strofen van plaats veranderen zonder dat het gedicht daardoor schade lijdt. Dat is het geval met Masarbones 218 en Monasterio de piedra. 220 Van beide gedichten kun je de strofen van deel 4 onderling verwisselen; je kunt ze zelfs van het ene gedicht naar het andere overhevelen zonder winst of verlies. Hier ligt naar mijn mening de zwakste kant van Anton van Wilderode: zijn gemakkelijke schrijftrant brengt hem tot het produceren van woorden aan de lopende regel. Wat ze meedelen is niet van belang, het semantische element van de taal is zo vloeibaar geworden dat het uit de woorden verloren loopt tot er weinig meer dan een deining van klanken overblijft, aangenaam voor het oor, voorbijgaand als het ruisen van de wind en met even weinig inhoud. Dat overkomt hem zelfs bij het schrijven van een gedicht als De dag van Eden, een In memoriam matris. Het zit vol weke plekken waar je met je duim zó doorheen drukt. (Ik hoorde die uitdrukking door een schilder gebruiken bij een eerder zwak schilderij. "Kijk", zei hij, en wees me de plek aan, ongeveer drie kwart van het doek, "kijk hoe zwak, je drukt je duim er zó doorheen!" Sindsdien test ik schilderijen en gedichten op die manier, ze moeten weerstand bieden.)
De twee of drie gedichten die zich verzetten tegen druk kunnen de bundel niet redden.
Opvallend vaak gebruikt van Wilderode het woord verdriet, het staat op pp. 212, 225, 228, 229 en op 235 staat er: verdrietig kind weer. Een paar keer lijkt het om de mooie klank gebruikt.



Dorp zonder ouders

Dit is wellicht de slechtst gekende maar zeer geprezen dichtbundel van van Wilderode. Negen cycli maken samen het overzicht uit van wat jeugd en land de dichter hebben geboden en van wat hem op rijpere leeftijd in zijn hart bezighoudt. De charmes van het Waasland heeft hij bij herhaling uitgezongen, de oogvullende wijdte ervan gevuld met canada's en populieren (De bomen in gebed boven de aarde...) en ons doen luisteren naar hun geruis en naar het gezang van leeuweriken onhoorbaar bezig in een tijd vol klokken. 247 Klokgelui, gebed, ingetogenheid, en mensen die slechts deel uitmaken van landschap en seizoenen, die individueel niet ter sprake komen, die in feite betekenisloos zijn, nergens hun indruk hebben nagelaten. Daartegenover staat de intens aangevoelde schildering van de natuur in de fraaiste en klankrijkste beelden, maar altijd in het zachte timbre van het lage register van de dwarsfluit. Wonderlijk is het hoe het water verdiepingen van hemel in zijn spiegels 273 toont. Je voelt bijna het groeien van beelden en taal als de morgen ontstaat:

         Gaat een bazuin van zonlicht op en open
         boven de weiden waarin vormen groeien
         van met gezwoeg rechtopgekropen koeien. 272

Bomen, struiken, gras, paarden, koeien, zwaluwen, lijsters, leeuweriken. Zelfs over Het ezeltje dat Jezus' inkom deelde lees je in deze gedichten. Het loopt in Jeruzalem, maar zijn balken klinkt vlakbij in de straat. En het gedicht eindigt met:

         Soms als ik in het dorp terugkeer, droever
         na zoveel jaren die mijn weg vergrootten
         verneem ik nog de roffel van zijn poten. 259

Het vreemde aan deze bundel is dat hij zo mensenschuw is. Je krijgt een hele strofe gewijd aan dat ezeltje, maar die volgt precies na een strofe waarin de aanwezigheid van mensen, hun handelen en bestaan gereduceerd worden tot nutteloosheid. Huizen zijn er, maar de mensen betekenen niets, ze zijn nauwelijks aanwezig, je moet ze raden. Ten andere, ze bewegen zich voort op de tast, zijn zo goed als blind dus, maar moedwillig, ze knijpen hun ogen dicht. Daarbij hebben ze zo weinig existentie dat hun kasten vol liggen met vergeefs geleefde dagen. Je gelooft het niet, maar het staat er, letterlijk:

                 [...] Bewoners moet men gissen
         in binnenkamers bezig met hun taken
         rondtastend als met dichtgeknepen ogen.
         In kasten ligt de tijd lagen op lagen
         gelegerd van vergeefs geleefde dagen. 258

Deze cycli hadden beter de titel Dorp zonder mensen meegekregen. Eigenlijk kom je bij van Wilderode nooit mensen tegen. Nergens voel je een handdruk, nergens en nooit legt hij zijn hand op je schouder, nergens voelt hij met jou mee, overal voelt hij alleen mee met zichzelf. Land, water, wolken bij overvloed. Stel je voor, over bomen lees je dat ze spreken in gebed

         met woorden van blaren
         tegen de lucht gezegd, innig bewaarde
         gevoelens van verknochtheid in de wortels. 247

Bomen kennen gevoelens. Bij mensen vind je ze niet of hoogst onduidelijk. Over mensen moet je alles raden, voor zover ze al een plaats krijgen in dit dorp. Wanneer de moeder ter sprake komt, is ze vaag getekend, is slechts de som van haar bezigheden, niet van menselijke contacten. Het gedicht is typerend voor deze cyclus; die gaat over gras en water, hoeven en hagen. Het slot:

         Je glimlacht maar er is geen woord gesproken.
         De wereld die wij liefhadden en kenden
         ligt achter onze rug als een legende. 252

Woorden dienen in dat land niet om contact te leggen, ze bereiken de ander nauwelijks:

         De moegeworden woorden die geen ander
         terstond bereiken schuilen bij elkander. 265

Woorden gaan blijkbaar een zelfstandig bestaan leiden, het zijn moegeworden woorden, ze bereiken niet dadelijk een ander woord, maar gaan wel bij elkaar schuilen. Of moet je lezen dat de woorden geen mens bereiken en dus bij elkaar gaan schuilen?
Ontmoetingen brengen niets nieuws, integendeel:

         Ontmoetingen met mensen die wij kennen,
         zo vaak gebezigde, zo vaak gehoorde
         stereotiepe wederkeer van woorden. 260

Dit is geen land van mensen. Het land van amen... is een land van aarde. 250 In zijn herinnering ziet de dichter maar twee soorten elementen, twee groepen gegevens: de kleine dingen, al wat niet noemenswaardig is aan de ene kant, aan de ander de droefheden en die zijn ontelbaar. Dat is de samenvatting die hij geeft van 'het land van amen', het land waaruit hijzelf is weggegroeid.

         Alles groeit langzaam dicht, geringe dingen
         en droefheden ontelbaar. 250

Dit Dorp zonder ouders kun je moeilijk een blij land noemen. Het is een land van regen en nevel. Vooral regen. Op de duur verwondert het je dat het niet op alle bladzijden regent, maar het scheelt niet veel. Dat is tot daaraan toe, maar het verdriet dat je aanvoelt of dat wordt genoemd! Het opvallendst klinkt dat uit de zware verzen waarin gesproken wordt van droefheden ontelbaar. Juist de omzetting legt felle nadruk op ontelbaar zodat je daar niet kunt aan voorbijzien. Maar dan denk je aan diezelfde omzetting met datzelfde woord: Het gras ontelbaar tussen vogelveren 247, een versregel uit de eerste strofe van dit eerste deel: Het land van amen. De droefheden ontelbaar staan in de zevende strofe van datzelfde gedicht. Onwillekeurig voel je ze tot formulering verzwakken, je kunt zoveel dingen ontelbaar noemen, de vissen ontelbaar, de vogels ontelbaar, de wolken, de drogbeelden, de regendruppels. En toch. Woorden zijn niet zo maar zinloze tekens. Als in Het land van later, een volgende cyclus, het vers staat: boven de vloeren der gekwelde grassen 270, dan treft dat beeld je, het is zo sterk uitgedrukt, gekweld, dat is: getormenteerd. Je gebruikt zulk woord niet te onpas. Wat te denken als je het toevallig op dezelfde hoogte op de pagina daarnaast ziet staan in de context:

         De kamer met drie vensters naar drie kanten
         waarachter kinderen gekwelder staarden
         ach onbereikbaar aan de rand der aarde. 271

Wat eraan voorafgaat kan ons niet helpen, het is een stukje natuurbeschrijving over lucht en nevel. Plots sta je voor die kinderen, en die zijn gekwelder, een moeilijke comparatief, er staat geen vergelijkingspunt. Ze lijken wel verbannen, zijn onbereikbaar; maar dat is niet genoeg, ze staan aan de rand der aarde, aan het einde van de wereld zoals dat in de volksmond heet. Wat of wie is hier eigenlijk gekweld? Wat een ontzaglijk gevoel van verlorenheid wordt hier opgeroepen! En hoe weinig is er weer over mensen gezegd. Gekwelder zijn ze, meer weten we niet.
In het gedicht na de droefheden ontelbaar wordt de vader vermeld, maar zijdelings slechts, het gedicht gaat niet over hem maar over de geluiden die de dichter zich uit zijn kinderjaren herinnert en over mijn vaders molen rinkend in de ruiten. 250
Je zou verwachten dat het landschap met de mensen vergeestelijkt werd; dat is niet het geval, integendeel, je voelt de mensen hier veronachtzaamd, ze tellen niet mee, ze zijn meer verdwenen dan opgenomen in de grote breedte van land en bomen, lucht, wolken en het schrijden der seizoenen; het lot der mensen is onbestemder dan dat van de aarde, de grassen, het water.

De vervreemding van de mensen klinkt het sterkst door in de voorlaatste strofe van het laatste deel: Het paard dat stilstaat in de koude weide... wordt voor vandaag mijn onbewuste broeder. 278 Van enig gevoel of enige uiting van broederschap met mensen is in de hele bundel geen spoor. Je leest de bundel tevergeefs na op zoek naar genegenheid voor mensen, naar medeleven met hun zorgen en vreugden; je zoekt tevergeefs naar iets wat een uiting kon zijn van wat je je kunt voorstellen als priesterlijke houding in de wereld, namelijk het optillen van de mensen uit hun materiële en geestelijke beperkingen. Wat je in deze gedichten vindt zijn de uitersten aan egocentrisme. De zee die mij niet ziet zal mij herhalen. 263 En zijn moeder?

         Zij zal mij roepen als bij olielampen
         de rondgedeelde borden staan te dampen. 276

Er is niets of het draait rond hem, bestaat voor hem, verzorgt hem. Daarbuiten mag de wereld in nacht liggen en machteloos bedolven / onder het wangeluid van watergolven, hem blijft zijn welbehagen en zijn luisterrijke eenzaamheid, want daarmee vervolgt dat gedicht:

         Ik luister in een hol van welbehagen
         en luisterrijke eenzaamheid gelegen
         naar de veroveringen van de regen. 277

Broederschap met het paard, gevoelens van innige verknochtheid in de wortels van de bomen, aanvoelen van een zo nauwe verwantschap met natuur en natuurgebeuren kun je bezwaarlijk anders zien dan als uitingsvormen van pantheïsme. Het verdriet, de droefgeestigheid, de kwelling: het zijn uitingen van een ontsteld bewustzijn dat zich in zijn eigen wereld niet terecht vindt, een onaangepastheid die nergens heen kan, zich niet uitspreken kan, zich niet van zichzelf bewust mag zijn. De opvallende afwezigheid van god in veel van de gedichten van van Wilderode moeten we stellen tegenover de gedichten waarin god wel wordt vernoemd. Tevoren heb ik reeds erop gewezen dat zulke gedichten een tamelijk onhandige indruk maken, een beetje plichtmatig geschreven schijnen, een beetje als bewijs. Een gedicht als Gebed 143 is daarvoor typerend. Zowel het noemen van god als het weglaten van enige aanspreking in een bede heeft betekenis, desnoods een uitgesproken verzwegen betekenis.

In deze cycli hoor je de dichter verwijzen naar zijn jonge jaren, zijn kindsheid. De tijd daarna, tot aan de jaren van volwassenheid, is een zwarte vlek, onbekend en onbesproken. In het laatste gedicht wordt er even naar verwezen als naar een weg van leerzaam leven loutering geloven dat tot het priesterschap (aan een hoge meester toebehoren) leidde, terwijl al dat leerzame en die loutering, dat geloven en dat toebehoren weelde dikwijls, dikwijls wee zou wezen. 278 Of ook daarin enige verklaring voor de droefheid, zelfs de logge droefheid van het water 262, het verdriet en het aanvoelen van het gekweld-zijn mag worden gezocht? De cyclus eindigt met de mooi-verwoorde bede:

         Verlaat mij niet nu met geweld gerezen
         de arend nacht door geen bevel beteugeld
         hangt in de valscherm van zijn harde vleugels.

Geweld, het is geen vreemd gegeven in de gedichten van van Wilderode. Dat deze bede tot ons gericht is, tot mensen, is twijfelachtig. Het is vreemd dat hier geen aanspreking staat. (Wel staat er de valscherm, bijzonder vreemd.)

Er volgen twee cycli. De eerste ervan, Een zomer verzegeld, is een gedicht in de trant van vorige bundel, het heeft weinig kernkracht, is fraai van zinnen en wendingen, maar is in feite eindeloos (vervelend).

Passie volgens Rubens daarentegen is een perfect meesterwerk, en niet alleen formeel al is op dat vlak niets aan het toeval overgelaten. De symmetrische bouw valt in het oog. Begin- en eindgedicht (Proloog en Epiloog) tellen elk vier strofen, elke strofe acht versregels, de versregels zijn drievoetig jambisch. Daartussen zes delen: deel I bestaat uit drie gedichten net als deel VI. Het eerste en het derde ervan bestaan uit twee kwatrijnen, het tweede bestaat telkens uit vijf tweeregelige strofen. Delen II, III, IV en V zijn telkens twee kwatrijnen.
Is de vormvolmaaktheid groot, de inhoud is het niet minder. De gedichten getuigen van doordachte soberheid, klaarheid in de verwoording en een ongelooflijke intensiteit van aanvoeling. Weinig teksten geven zo intens uiting aan de onvermijdelijkheid van het kwaad, en de machteloosheid daartegenover toont zo direct, zo aangrijpend, de onomkeerbaarheid van de lijdensweg aan, zonder dat daarmee bij enkelingen, de beulen, kwade bedoelingen zijn gemoeid. Dit sterk religieus geïnspireerde gedicht krijgt een menselijke dimensie die het ver boven het gewone verheft. Op ieder moment is het trouwens betrokken op de mens, op menselijk leven en menselijk leed.

De acht tekeningen en schilderijen van Rubens zijn maar de aanleiding, je hoeft de afbeelding er niet eens bij om de gedichten te waarderen. Ze zijn alleszins goed gekozen maar de gedichten zijn op zichzelf zo suggestief en doorleefd dat ze geen steun van buiten nodig hebben.
In de literatuur bestaan heel wat passiegedichten. Je vindt er nauwelijks enkele die zo schrijnend en met zo weinig woorden Jezus' lijdensweg en die van zijn naasten weergeeft. Dat menselijke leed is zo indringend weergegeven dat zelfs de dingen gaan meeleven, de wind, de vloer, de geselkolom, de lamp. Ze spreken, ze zoeken troost.

         Maar de scherpe doornenkroon zegt:
         U word ik opgelegd. 285

In contrast daarmee de - bijna plichtsgetrouwe - bezigheid van mannen die Jezus mishandelen, en de verlatenheid van de veroordeelde, de gekwelde, de door eigen volk verstotene. De kruisdraging, de kruisiging, de lanssteek, de kruisafneming, alles volgt onafwendbaar na elkaar. Dan is die dag voorbij. Zo staat het verwoord in Bewening Christi: De dag is over en voorbij (289). Dat is de verschrikking van zulke dag, hij gaat voorbij, maar het onherroepelijke en de zwaarte van het leed maken de dag ondraaglijk. Weer komen de dingen tot leven, de struik, de maan, de wind, waarna Maria het laatste woord zegt. Hoe weinig woorden in die paar regels:

         En Maria: een ander verdriet
         dan zijn zwijgen bestaat er niet. 290

Hoe schrijnend tonen ze het leed aan van de moeder aan wier voeten het lijk wordt gelegd van haar mishandelde, dode kind. Weinig verzen duiden zo intens de afstand aan van de levende, sprekende mens tot dat ding daarbeneden, dat lijk.
In zijn inleving in dit korte passieverhaal is van Wilderode zo geslaagd dat hij met de leerlingen van Jezus kan aanvoelen, ook na Jezus' dood: want er is niets dat zo bestáát als Hij. 290
De pantheïstische trekken in dit gedicht zijn overduidelijk.

De gedichten schrijvende Anton van Wilderode lijkt mij geen gelukkig mens. Alleen in zo vage bewoordingen kan hij uitspreken wat hem bedrukt dat onvoldaanheid zijn deel blijft. Voortdurend moet hij zich tegen somberheid te weer stellen, voelt uit zichzelf geen nood aan mensen, wel aan verinnerlijking en aan het uitspreken daarvan; komt daardoor in een circulus vitiosus: hij wil zich uiten, wat betekent tot de mensen gaan; voelt zich niet geneigd tot contact, en sluit zich in zichzelf op waardoor de behoefte zich te uiten groter wordt.

Een speciale studie mocht worden gewijd aan 'de priester Cyriel Coupé in de gedichten van Anton van Wilderode'. Op één punt heb ik altijd bijzonder respect gehad voor priesters: ze moeten in staat zijn alles aan iedereen te vergeven. Daarvoor is grootheid des harten vereist. Dat dacht ik vroeger. Het wil me voorkomen dat deze gemakkelijkheid van vergeven vaak uit onverschilligheid ontstaat. Dat is wat ik bij Anton van Wilderode meen aan te treffen. Mensen horen in zijn wereld niet thuis, wat ze ook doen of laten. Bij zoveel onbetrokkenheid kan vergeven bezwaarlijk een probleem worden.



De overoever

         Van overal de wind met zachte vlagen
         Als een verdriet vol ingehouden vragen. 352

In deze bundel beluisteren we de melodie als die van de rattenvanger van Hameln, meeslepend, meer zelfs, bedwelmend, maar waaruit niets levends ontstaat, integendeel, die het leven weglokt en het vernietigt. De melodie blijft hangen in haar veelsprakerige nietszeggendheid, trossen woorden die het verbond zijn aangegaan hun zin af te staan aan de klank die een lichte roes viert, uitbundigheid is uit den boze. Hier heerst een bedrukte uitgelatenheid als van een zomerzondag zonder vooruitzicht, in zijn leegte even vervelend maar even onweerstaanbaar als een regenzondag: het regent en je hoort het en je hebt niets anders te doen dan te luisteren naar het vallend geluid van die monotone verveling waarnaar je blijft luisteren omdat je niet kunt geloven aan zoveel leegte, omdat je onwillekeurig diepte vermoedt achter iedere vallende drup.

Het type-voorbeeld daarvoor is

                Paestum 1

                Tempel

                         Zich openspreiden groot en gedurig
                         geen andere hartstocht dan bestaan.
                         Vogels van zonlicht vliegen vurig
                         tegen de marmervloeren aan,

                         schaduwen hangen als vleermuizen slapend
                         onder de dakspanten van ivoor,
                         draken van nachtdonker schaduwdraden
                         loodrecht neerschietend schielijk teloor,

                         eindeloos hemelblauw stofschuim van wolken
                         plotseling windbegin zachte zefier
                         strelende langs de pleinen, ontvolkte
                         vlakten van zonlicht en zuiver porfier. 336

De tweede helft van het gedicht laat losse flarden zin alle kanten op waaieren, het syntactisch verband is zwak.

Onbelangrijk is deze bundel niet. Maar meer dan slechts enkele dieper gravende gedichten kun je niet vinden. Vanaf de eerste gedichten voel je dat veel nadruk valt op het formele element. De vier boom-gedichten staan op hetzelfde stramien geborduurd: vier strofen van drie regels elk, ieder gedicht gebouwd op één rijmklank: De noteboom op -o-, De kerseboom op -e-, De moerbeiboom op -a-, De vlierboom op -ou-. Het wordt een beetje een literaire krachttoer, je hebt twaalf rijmwoorden of assonanties nodig.

Interessant is de vergelijking van het gedicht Catacombe 1 334 uit 1981 met Roma 2, Catacombe 110 uit 1954. Mij lijkt de vormverfijning van het latere groter bij minder intensiteit dan bij het jongere gedicht.

                Roma
                2
                Catacombe

                         Het kaarslicht tast met ijle witte handen
                         de gangen af tot waar de nacht begint
                         en laat zich wapperend doven door de wind
                         die als koel water voortsnelt langs de wanden.

                         De tijd heeft hier zijn telgang ingehouden;
                         de tufsteen geurt naar avondlijke regen
                         en in de stilte komt men liederen tegen
                         die teer zijn van onmetelijk vertrouwen. 110


                Catacombe 1

                         De tufsteen geurt intens van voorjaarsregen
                         en losse wind die in de lampen waait
                         wanneer de gang gedurig draait en draait
                         de verdere delling van de doden tegen.

                         De woorden die men vond worden verzwegen
                         omdat de stilte als hoog water staat
                         in alle kamers langs de koude straat
                         en tot de laatste nissen is gestegen.

                         Gekraste letters raadseltekens woorden
                         van wederzien die men geschreven ziet
                         vertolken de gedaanten van verdriet
                         dat overbleef en huiswaarts meegenomen. 334

De bundel spreekt in rijke taal een vaak warme aanvoeling uit voor beelden, tempels, zuilen, straten uit steden en dorpen in Italië, een soort van reisimpressies die meer ervaringen zijn, het zich inleven en zich eigen maken van wat oude cultuur ons te bieden heeft. In de beste gedichten is de aanvoeling zo sterk dat ze meer heeft van een zich herkennen in de antieke wereld. Het lijkt erop als moet de dichter zich verzetten tegen zijn verbondenheid daarmee. Daarover spreekt uitdrukkelijk Paestum 4. Hij keert terug van de oude tempel naar de stad:

                Terug

                          De stad is ophanden wanneer ik daal
                          door het cederbos naar benee,
                          in bressen van zonlicht als blauw staal
                          staat de béving der zichtbare zee.

                          Nu mag ik niet omzien denk ik nu moet
                          ik maar blind en gehoorzaam gaan,
                          de stammen als draden geronnen bloed
                          en daarachter begint mijn bestaan;

                          de wereld die ik verliet en vergat
                          is altijd aanwezig geweest.
                          Niet omzien, de zee ligt vóór mij, de stad
                          en het werk dat mij langzaam geneest. 339

Het is het enige gedicht uit de bundel waarin de dichter zo direct over zichzelf spreekt, eigen aanvoelen en eigen bestaan rechtstreeks uitspreekt. Er staan achter de eenvoudig lijkende verwoording heel wat vraagtekens.
Hij mag niet meer omzien, hij moet blind en gehoorzaam gaan. Dat was ook Lot en zijn vrouw opgelegd. Hij daalt door het cederbos naar benee, waarvan de stammen hem voorkomen als draden geronnen bloed, een wel erg sterke en sombere verwoording. Vreemder is dat zijn bestaan daarachter ligt, daarachter begint. Zonder de voorgaande Paestum-gedichten zou de wereld die ik verliet en vergat dubbelzinnig zijn. Hij komt uit de stad vooraleer hij naar de tempel is gegaan. De wereld die hij verliet kan zowel die stad zijn als de wereld die door de tempel werd opgeroepen. Bedoeld zal wel zijn de wereld van de god uit het vorige gedicht, wiens zalen ledig zijn, en niets van de god / die hof hield is hier gebleven. 338 Ook dat gedicht is intrigant omdat het bijna lichamelijk voelbaar de treurnis om de afwezigheid van de god uitspreekt, er blijft niets over dan het menselijke verloren lopen in het noodlot: het oud labyrint van het lot / en even de wind om het even, de grote onverschilligheid van het waaien van de wind. In ieder geval, die wereld is altijd aanwezig geweest.
Niet omzien wordt herhaald, het krijgt extra nadruk. (In dapperheid is het de tegenpool van: Kameraad, nicht raisonniren [spelling A.Rodenbach]. Professor Sobry verklaarde dat als typisch Germaans aanvaarden van het noodlot, zonder nadenken vooruit.) Je vraagt je af wat voor gevaar de wereld van de Oudheid inhield dat je je daartegen zo heftig moet afzetten, dat je werk je daarvan als van een ziekte moet genezen, een langdurig proces, het gaat langzaam.
De zeldzame keren dat Anton van Wilderode een gedicht schrijft dat meer is dan natuurbeschrijving of zoals in deze bundel het oproepen en bewonderen van eigen reisindrukken en -ervaringen, schrijft hij in raadselen. Of bedoelt hij niet meer dan het weergeven van het gevoelen dat iemand heeft die uit vakantie terugkeert, in de vreemde heeft geleefd met rijke ervaring zonder de beslommeringen van het doordeweekse leven, en die zich 'niet meer aangepast' gevoelt? In dat geval wordt deze ervaring met zeer sterke bewoording uitgesproken, zo sterk dat je er meer achter vermoedt. Dat doen trouwens gedichten: ze zeggen niet precies wat we willen, ze verraden vaak meer dan iemand er wou aan meegeven.

Het aantal vrouwelijke rijmen in het werk van Anton van Wilderode overtreft aanzienlijk het aantal mannelijke. In de bundels Dorp zonder ouders en De overoever tref je bijna uitsluitend vrouwelijk rijm aan. Op Passie volgens Rubens na staat Dorp zonder ouders volledig in vrouwelijk rijm. Betekenisloos is dat allerminst. Getuigt het mannelijk of staand rijm van forsheid, elan, enthousiasme, het liggend of vrouwelijk rijm getuigt van een weekheid, van weemoedigheid, noodzaak aan tederheid, van een sensibiliteit die naar overgevoeligheid neigt. En dan denk je - al is er geen rechtstreeks verband - aan Najaar van Hellas en het vermelden van Sappho en Hadewych.



Een tent van tamarinde

Het is misschien ongewoon eerst het laatste gedicht uit een bundel te bespreken, maar hier is het voor een goed inzicht bijna noodzakelijk. Het gedicht heet: De verloren zoon 401, het behandelt een soortgelijk thema als Paestum 4. Het gedicht begint met de prachtige aanhef vol heimwee:

         Nog eenmaal, verloren zoon,
         nog eenmaal langzaam te lopen
         onder de witte metopen
         van het witte Parthenoon...

Metopen zijn al of niet versierde vakken in het fries van de tempel. Of verloren zoon hier een aanspreking is? Heel belangrijk is dat niet, maar in dit geval klinkt het eerder als bepaling van gesteldheid. Belangrijker is de strofe:

         Daarna door het cederbos
         gehoorzaam beneden vluchten
         van een liefde die valt te duchten
         ineens onherroepelijk los

De gelijkenis met Paestum 4 is frappant. Alles is gewoon hetzelfde: de omgeving roept bij de dichter dezelfde sfeer, dezelfde gevoelens, dezelfde verwoording op. Ging de bundel De overoever grotendeels over herinneringen aan Italië, Paestum (met zijn drie grote tempels, waarvan twee waarschijnlijk aan Hera, en één aan Athena gewijd) was tot 4OO v.C. Grieks. De dichter keerde van het bezoek aan Griekse tempels naar de stad terug, in De verloren zoon keert hij terug van het Parthenoon, de tempel van Athena Parthenos (letterlijk 'Athena maagd').
Er is weinig kans toe dat beide gedichten erg kort na elkaar werden geschreven. De overoever dateert van 1981, Een tent van tamarinde van 1984, hoewel dit gegeven weinig bewijskracht heeft. De subtiele verschillen zeggen meer dan deze datums. De gelijkenissen eveneens.
Er staat in elk gedicht: door het cederbos. Dat kan louter verwijzing zijn naar klassieke omgeving, ceders zijn zuiders van klank voor onze oren die beter het ruisen van dennenbossen verstaan. Er staat naar benee in het ene, beneden (met betekenis 'naar beneden') in het andere gedicht. Er staat dus tweemaal uitdrukkelijk dat je van een hoogte afdaalt. En tweemaal ligt de nadruk op gehoorzaam. In het eerste gedicht stond er zelfs blind bij. Mocht de dichter in het ene gedicht niet omzien, hier is het vluchten wat hij doet. Was de aantrekkingskracht niet genoemd, slechts gesuggereerd in Paestum 4, hier is ze uitgesproken: een liefde die valt te duchten. Alleen valt hier het gevaar gemakkelijker weg dan het vroeger het geval leek, hoewel het woord duchten een merkwaardig accent legt, alsof het opgeven van die liefde die valt te duchten heel wat heimwee, heel wat spijt veroorzaakt.
De laatste strofe van De verloren zoon treft al even zeer:

         Hart, blijf nog overmand:
         verloren zoon, steek uw handen
         naar het onthaal der verwanten
         en de draf van het vaderland. 402

De spijt spreekt ook hier, anders vraag je niet: Hart, blijf nog overmand. De dichter wil nog onder de indruk blijven, maar dat vraag je als je beseft dat het daarvoor te laat is. Ondanks het feit dat hij als verloren zoon zijn handen strekt naar de draf van het vaderland (niet bepaald vriendelijk gezegd), lijkt de voornaamste betekenis van dit en van het andere gedicht te zijn dat de aantrekkingskracht werd overwonnen; ondanks heimwee en spijt hebben andere elementen de bovenhand gehaald. Het gedicht wijst er nogal duidelijk op dat Anton van Wilderode met De verloren zoon een punt wil zetten achter mogelijke betwistingen omtrent zijn gevoelens in verband met de antieke wereld.

Is de bundel De overoever een niet zeer sterke bundel, Een tent van tamarinde heeft de klank van kristal. Zijn er nog enkele gedichten die niet bepaald schitteren, in deze bundel staan gedichten die je alleen maar perfect, subliem kunt noemen. Natuurlijk bestaat de volmaaktheid niet. De meest loepzuivere diamant vertoont fouten bij een vergroting van meer dan tien. Wel bestaat een bepaalde graad van volkomenheid die je niet anders dan als perfectie ziet. Een voorbeeld is het gedicht Epidauros, dat is de naam van een stad aan de Egeïsche zee, in de oudheid reeds beroemd voor haar prachtige amfitheater. De orcheistra (meestal gespeld 'orchestra') is het half-cirkelvormig podium. In het gedicht wordt Antigone van Sofokles opgevoerd, de vijftien, gekleed in lange gewaden, zijn de koorleden, de rei. (Het 'Nationaal Theater van Athene' geeft voorstellingen in dit antieke kader.)

                Epidauros

                          De zee ligt in de nacht gelijk blauw goud
                          boven een kim van groen. Ik hoor haar slagen
                          van ver met intervallen aangedragen
                          door zachte wind zonder muziek of zout.

                          Op de orcheistra staan de vijftien pal
                          in hun cocon van purperen gewaden.
                          Antigone draagt trots haar ongenade
                          en Kreoon is een vorst, - tot vóór zijn val.

                          De zee is op de einder van ivoor
                          met strelingen van maanlicht stilgevallen.
                          In het theater waden duizendtallen
                          de wateren van het verleden door. 369

De eerste strofe is inleiding, sfeerschepping. De zee, de nacht, de kleuren van het donker, het geluid van de branding, de wind draagt die aan, maar die voert geen geluid mee van radio of transistor, en geen zoutsmaak van de zee. Plots de andere kant, het theater. De rei staat daar. Op de voorgrond twee personen: Antigone met wat ze oproept aan liefde, trots en leed, ze had tegen de wil en de wet van de koning haar broer begraven; en Kreoon, de koning die zich gebonden voelt aan eigen wet en wil, en haar daarom ter dood veroordeelt. Het pijnlijke vervolg wordt gesuggereerd met tot vóór zijn val: Antigone pleegt zelfmoord, haar verloofde Haimon, Kreoons zoon, pleegt zelfmoord als hij Antigone dood aantreft. Als dat is opgeroepen, krijgen we opnieuw het beeld van de zee, ditmaal een stilgevallen zee, roerloos onder maanlicht. En weer de andere kant: de duizenden mensen in het theater beleven dat oude verhaal, worden daarin opgenomen als waadden ze de wateren van het verleden door.
Dit is een gedicht dat naar vorm, zegging, suggestieve kracht, wisselwerking buiten - binnen, afgewogenheid der gegevens, niets te wensen overlaat. In de tweede versregel ligt een klein struikelblok. In de eerste regel staat dat de zee gelijk blauw goud in de nacht ligt, maar daarop volgt: boven een kim van groen. Je verwacht dat de zee onder de kim ligt en de lucht erboven, niet andersom. Eerlijk gezegd kan dat niets afdoen aan de bewondering voor zoveel schijnbaar moeiteloze taalbeheersing waarmee én natuur én verleden én de beleving der massa toeschouwers in zo weinig woorden worden gesublimeerd.
Het geheel lijkt wel een Griekse tragedie in het klein. Je kunt de vijf hoofdmomenten onderscheiden: de inleiding in de eerste strofe; het nieuwe gegeven, de intrige, in de eerste twee verzen van de tweede strofe: Op de orcheistra staan de vijftien pal. Hoogtepunt krijg je met Antigone en Kreoon. Plots de verstilling van de ontknoping: zelfs het geweld van de zee is stilgevallen. Het geheel ruist uit in de brede katharsis die het publiek doormaakt: In het theater waden duizendtallen / de wateren van het verleden door. Je kunt zelden zo terecht van katharsis spreken als hier: water suggereert niet alleen het lessen van zijn dorst, het roept vooral zuivering op; het beeld is sterker dan dat, het laat de mensen niet alleen de zuivering van het water ondergaan, het laat ze tevens het zuiverende en verrijkende effect doorleven van het 'doorwaden' van het verleden.

Het is niet het enige gedicht dat zulke hoogte bereikt. Het gedicht Pope 386 waarin van Wilderode even de overkant van het leven raadbaar maakt, is even perfect. De eerste strofe vat in twee woorden de wereld van drukte samen waarin we leven: beweren en bewegen, de drukte van het geestelijk leven, van wetenschap en zelfs kunst waarin steeds weer 'beweerd' wordt, met daartegenover de drukte van het 'bewegen', de fysische rusteloosheid van sport en reizen en exploreren. Die drukdoenerij gaat over als een regenvlaag, niemand heeft er zeggenschap over. Maar soms gebeurt dat kleine wonder, een ogenblik helderheid, even maar, een waas dat optrekt en je meent de overkant van het leven te zien, de innerlijke onrust van de mens spiegelt hem het bestaan van een andere kant van het leven voor, de echte kant. Nog voor je daar terecht kunt heb je die in die enkele ogenblikken van helderheid liefgekregen.

                Pope

                          De wereld van beweren en bewegen
                          gaat vlagelings voorbij gelijk een regen.
                          Geen mens heeft haar bestiering in de hand.

                          Dwars door de rafels wordt een verder land
                          verwijderd onbereikbaar afgelegen
                          soms even raadbaar als een overkant

                          en voorafgaandelijk al liefgekregen.

Vooral die rafels zijn ongemeen juist gekozen, het zijn de rafels die je bij regenvlagen zien kunt, ze waaien gelijk versleten heksenkleren over het land, maar ze zijn veel meer, ze zijn ook de rafels van het beweren en bewegen, de zwakke plekken daarin, de stukken waarop te veel sleet zit en de stukken die niet aan elkaar zijn te lijmen. Dwars daar doorheen wordt soms - lang niet altijd - een verder land - maar je weet niet waar - raadbaar - en dat is niet hetzelfde als zichtbaar - als een overkant - en elke overkant is een verlokking, zo is een stroom meer een band dan een grens, een oceaan een reden om hem over te steken, het moet in Canada veel beter zijn (volgens de door Karel van den Oever veronderstelde gedachten van de landverhuizeres Dinska Bronska in zijn gedicht van die naam), daarom staat er zo mooi: voorafgaandelijk - alsof je er vooraf heen ging, hoewel het op de tijd wijst die eraan vooraf gaat - al liefgekregen - en dat behoeft geen commentaar.
Maar de titel is Pope, dat is 'priester'. Het woord klinkt nog altijd een beetje exotisch voor ons, het is een priester uit de Russisch orthodoxe kerk, voor Rooms-katholieken een beetje een overkant. Weer staan we voor een gedicht op dubbel niveau, je hebt de overkant van de pope, maar ook de andere, de overkant zonder meer. Even maar zie je dat alles. Dadelijk zie je weer het gewone uitzicht van de dingen, de huizen, de straten, het zonlicht en die meneer met dat lange zwarte kleed en dat eigenaardige hoofddeksel, hoe heet het weer. Plots zijn de rafels weg, ze hebben zich tot realiteit verdicht. En het gedicht begint opnieuw.
De bundel draagt de ondertitel Gedichten uit Griekenland. Het zijn soms korte impressies zoals

         Een orde van ascetische architraven
         waartegen kleine bruine ruiters draven
         als opgejaagden tussen aarde en hemel. 379

Is het een goede typering, je kunt zulke tekst bezwaarlijk een gedicht noemen, het lijkt eerder de aanzet daartoe. Zo staan er nog, soms minder, soms meer afgewerkt.

Enkele gedichten krijgen een speelsere toon, vooral de gedichten met korte versregel. Een mooi voorbeeld daarvan is Liedje op het dek 400 met een zwevend metrum, je weet niet of je dactylen leest of een trochee met een amfibrachys en een jambe na elkaar in één versregel. De verfijning van het spelletje zit daarin dat de vier strofen op slechts twee rijmen zijn gebouwd, schema abab baba abab baba; strofe twee, drie en vier beginnen respectievelijk met vers twee, drie en vier van de eerste strofe, en in de laatste strofe is de laatste versregel de eerste van de eerste strofe. Die luchtige klank trof je niet meer aan na de eerste twee bundels.

                Liedje op het dek


                         Ik, als ik wegga van hier
                         weer naar mijn winterlijk land
                         houd slechts een reis van papier
                         vederlicht in de hand

                         weer naar mijn winterlijk land
                         vaar over algen en wier
                         ver van het ver oeverland
                         dat ik met vleiwoorden vier

                         houd slechts een reis van papier
                         vager allengerhand
                         luchtspiegeling door een kier
                         vergezichten van zand

                         vederlicht in de hand
                         letters een lied voor de lier
                         al door verlies overmand
                         ik; als ik wegga van hier. 400



De Vlinderboom

In feite is dit één groot gedicht bestaande uit 96 gedichten, een bouwwerk met mooie structuur en grote rijkdom aan inleving en gedachten. Elk gedicht bestaat uit drie strofen van elk vier versregels met omarmend rijm. De versregels zijn vijfvoetig jambisch. De vormperfectie is soms opvallend groot, het gedicht Het huis (4) 427 is gebouwd op slechts twee rijmen, vorm-technisch àf, en naar zegging en inhoud zeker niet minder gerijpt.

                Het huis (4)

                         Als mij de nacht bereikt ben ik alleen.
                         Alleen mijn ogen blijven nog bewegen
                         waaks achterdochtig of ze uitvalswegen
                         ontdekken wilden in de wand van steen

                         die zelfs geen kou doorlaat geen tocht en geen
                         verraderlijke vochtplekken van regen,
                         elk venster in zijn sponning sluit terdege
                         een eikehouten luik eroverheen.

                         Gevangen zonder opstand of geween
                         waak ik het weerlicht van de morgen tegen
                         gelaten in de lange stoel gelegen
                         geleidelijk verkild van kop tot teen. 427

Tien andere gedichten vertonen praktisch diezelfde karigheid in het rijm, maar zijn niet zo perfect omdat bijvoorbeeld een assonantie werd gebruikt als op p. 432 waar vergeten met bereden en beklag met draf wordt gerijmd. Veel belang moet aan deze technische afwerking niet worden gehecht; geen belang eraan hechten, zoals tegenwoordig vaak gebeurt, is volslagen verkeerd. Alleen waar, zoals hier, gedachte- en beeldenrijkdom samengaan met grote vormbeheersing bereik je kunst die die naam verdient. En dat geldt niet alleen voor poëzie. Ik vermoed dat slechts weinig mensen beseffen hoeveel jaren oefening in taal- en geestesvervolmaking vereist zijn vooraleer iemand in staat is om zijn getroffenheid en levensnabijheid - en die betekent stervensbesef - in beheerste, sobere, en juist daardoor indrukwekkende verwoording uit te drukken. Dat is wat Anton van Wilderode in De Vlinderboom heeft gepresteerd.

De bundel begint met een inleidingsgedicht waarnaar de bundel werd genoemd: enige verklaring omtrent de vlinderboom vind je op de bladzijde ernaast. Die heester is bekend geraakt, de laatste jaren tref je hem vaker in tuinen aan. Hier dient hij als symbool: Zo dwarrelen herinneringen als pepels rond en om een man die alléén bleef.

         Van overal een zweven, een doodstil
         verzamelen van vleugels en petalen
         die samen wiegelen en ademhalen
         op de beweging van eenzelfde wil. 405

De man die alléén bleef, is Keizer Karel, Carlos Quinto. Op p. 500-503 staat (in uiterst kleine letter) uitleg over zijn reis naar Yuste, na zijn troonsafstand ten voordele van zijn zoon Filips II. Keizer Karel verkoos voor zijn laatste levensjaren een nogal sober verblijf vlak naast een klooster in het afgelegen, dus rustige gebied van de Spaanse Estremadura. Hij woonde er van 3 februari 1557 tot aan zijn dood op 21 september 1558.
In drie delen roept Anton van Wilderode deze bijna geschiedenisloze periode op. De weg naar Yuste, 30 gedichten, waarvan het eerste Keizer Karel toont die voor het raam zit, uitkijkt en zich herinnert. Ik zit achter de tralies van het raam. Hem blijft enkel wachten over. De arend van voordien [...] - de arend bidt. 407 ('Bidden' wordt gebezigd voor prooivogels als torenvalk, sperwer, buizerd, slangenarend, visarend met de betekenis 'in de lucht ter plaatse blijven hangen door speciale vleugelbeweging'. Die betekenis klinkt hier slechts even door.) De volgende gedichten volgen de etappes van de landing in Laredo tot de aankomst in het huis in Yuste. De 30 gedichten van het tweede deel Het land weleer kijken terug op zijn vroeger leven, zijn ouders, zijn jeugd, zijn huwelijk, de opstand en de bestraffing van Gent, de troonsafstand. Dan volgt in 35 gedichten Het land weldra, het leven en wachten in Yuste waar Carlos Quinto voor tijdverdrijf uurwerken uit elkaar nam en weer in elkaar zette. Het vergaan van de tijd, de rust van de dagen, herinnering soms, maar dan vaag, herinnering zonder gezicht, het schrijven van een testament, het voorzien van de laatste rituelen, dat zijn de onderwerpen die van Wilderode in beeld brengt, een traag crescendo zonder stemverheffing, een intensiteitscrescendo, het steeds verder dóórdringen tot het ultieme ogenblik, maar daarmee gelijktijdig beleef je de anticlimax van het levenseinde. En dan de dood. 499

Merkwaardig is dat hier een dichter het leven van een keizer als uitgangspunt neemt, en over die keizer gedichten schrijft in de eerste persoon. Vooral in het laatste deel meen je bij herhaling Anton van Wilderode, de veelgeprezen vereenzaamde, in eigen naam te horen spreken, slechts tussendoor word je door details eraan herinnerd dat hij de levensavond van Carlos Quinto als voorwendsel voor eigen beleving gebruikt. Je kunt dat inleving in het gegeven noemen, maar dan blijft de vraag hoe iemand ertoe komt zich zo sterk in te leven in de zelfgekozen eenzaamheid van wie de wereld opgeeft, indien dit gegeven niet een wezenlijk deel van zijn eigen leven uitmaakt. In feite beleef je hier doorheen 96 gedichten een tocht van verzaking. De grote intensiteit en sereniteit van deze gedichten maakt dat je gemakkelijk aan de dichter toeschrijft wat hier over de ander wordt gezegd.

Ik heb me - doorheen zoveel jaren - bij de lectuur van de gedichten van Anton Van Wilderode nooit helemaal kunnen ontdoen van het gevoelen van travestie. Dat heeft tevens met het gebruik van een pseudoniem te maken: het is, denk ik, niet uitgemaakt waarom bepaalde auteurs een schuilnaam kiezen, maar dat ze zich in zekere zin daarmee (of liever daarachter?) verschuilen (of ten dele verschuilen) is wel zeker. Niet iedereen kiest een pseudoniem. Ook in het dagelijkse leven zijn er mensen die graag met een andere naam worden genoemd dan degene die hun werd gegeven. Misschien zijn het mensen die zich niet bepaald voor iemand anders uitgeven maar toch niet helemaal hun origineel willen blijven, of die zich, sterk uitgedrukt, een persoonlijkheid toemeten die niet de hunne is.

Dat de gedichten de figuur van Keizer Karel historisch niet juist belichten is misschien niet belangrijk. Dat diens herinneringen een alleszins verminkte vorm krijgen is wèl zeker. Zijn erotische escapades komen nergens ter sprake. Dat hij eerder letterlijk dan figuurlijk vader van zijn volk was, wordt niet eens aangeduid. Het gedicht Jerónimo (een aantekening zegt dat hij de onwettige zoon [was] van Carlos en Bàrbara Blomberg uit Regensburg) bevat geen verwijzing naar die jongen zijn moeder. In dat opzicht is deze bundel katholiek: de wereld wordt eerst aan vooropgestelde eisen aangepast, Keizer Karel wordt geslachtloos. De vijf gedichten over zijn wittebroodsweken (Granada (1)-(5) 441-445) die hij in Granada doorbracht en later de gelukkigste dagen van zijn leven noemde, verzwijgen zelfs Isabella, zijn bruid. Ze wordt niet alleen niet vernoemd, ze wordt zelfs niet aangeduid, ze is op geen enkele manier aanwezig, hij denkt niet eens aan haar. Over liefde wordt niet gesproken, het woord staat er niet, zomin als enig woord dat naar geestelijke, lichamelijke, erotische en seksuele aandacht tussen jonggehuwden wijst; niets van dat al, er staat zelfs geen schijn van een suggestie. Het zijn gedichten over Granada, en over een Sint-Franciscus die zijn geluk niet op kan bij het zien van heerlijke fonteinen en het luisteren naar het verrukkelijke zingen van de nachtegaal.

Je hoort zeggen - je hoorde het vroeger vaker - dat katholieke priesters zich niet aan zekere thema's mogen wagen. Het komt erop neer dat ze zichzelf, hun leven en hun taal moeten castreren. Dat een priester niet kan of mag spreken over erotiek en over al wat daarmee samenhangt, lichamelijkheid die essentieel tot het leven behoort, is bijna een contradictio in terminis.
De afwezigheid van ook maar de geringste verwijzing naar of aanduiding of vermelding van erotiek, seksualiteit, liefdesleven, aantrekkingskracht tussen de seksen, nood aan de ander..., die afwezigheid is bij Van Wilderode zo opvallend dat je moet veronderstellen dat ze hem volkomen vreemd zijn, hem totaal ontbreken, wat op een onoverkomelijk menselijk tekort wijst. Je kunt je moeilijk voorstellen dat onderdrukking van het seksuele deze verbluffende afwezigheid van zelfs de geringste toespeling tot stand brengt. Hier is duidelijk meer aan de hand.

Laat het ontbrekende geen afbreuk doen aan wat pregnant aanwezig is. Het ontbreken van het thema liefde en erotiek bij Anton van Wilderode mag ons niet weerhouden vast te stellen dat een uitbundige woordenrijkdom zijn minder uitgebreide, minder op de mens gerichte thematiek omkranst.



Dr. Fa Claes